ครูแท้ย่อมอยู่ในหัวใจศิษย์ ครูฝรั่งชาวอิตาลีที่สื่อสารภาษาไทยไม่ค่อยจะรู้เรื่อง แต่ทำไมจึงอยู่ในหัวใจศิษย์ได้ คุณธรรมความดีงามของครูอันใด จึงอยู่ในความทรงจำหนักแน่นเหนือกาลเวลา

15 กันยายนของทุกปี เป็น "วันศิลป์ พีระศรี" ที่มหาวิทยาลัยจะจัดงานใหญ่เพื่อเป็นการแสดงความรำลึกถึง อาจารย์ศิลป์ พีระศรี ผู้ก่อตั้งมหาวิทยาลัยศิลปากร

สมปอง ดวงไสว หยิบเอาบางส่วนเสี้ยวในความทรงจำของลูกศิษย์ลูกหาที่มีต่อ "ครูฝรั่ง" จากหนังสือ "อาจารย์ศิลป์กับลูกศิษย์"

ทุกเรื่องราวล้วนสะท้อนถึงความรัก ความผูกพัน ที่มีต่อกันในฐานะศิษย์กับครูผู้มีแต่ให้ ซึ่งไม่ได้เพียงแต่ให้วิชาความรู้ แต่ยังสอนความเป็นคนด้วย

วิญญาณครู

มีพรรคพวกมาชักชวนไปหาท่านอาจารย์ศิลป์ ราว พ.ศ.๒๔๗๖ มีนักเรียนเด็กๆ อยู่ ๔-๕ คน ยังไม่เป็นอะไรทั้งนั้น ยังไม่เป็นโรงเรียน อยากได้ความรู้ก็มาถามท่าน ท่านก็อธิบายให้ความรู้ ตอนที่ไปหาท่านกำลังปั้นคุณหญิงโม ตอนแรกก็ถาม ถามหนักเข้าท่านก็เลยสอน เป็นเรื่องส่วนตัวคล้ายๆ สำนัก ท่านจัดการสอน มารวมกันอยู่ในห้องนี้ ห้องอาจารย์ศิลป์นี่เป็นจุดเกิดมหาวิทยาลัยศิลปากร (เฟื้อ หริพิทักษ์)

อยู่ในที่

ในเวลาเรียนไม่ทำงาน ออกไปแถวโรงปั้นเอาหนังสติ๊กไปยิงค้างคาว เจออาจารย์จังๆ "เข้าไปเขียนอะไรนาย ฉันว่านายเขียนค้างคาว เพราะมันบินออกมาบอกฉัน" โดนดุด้วยเสียงอันดังว่า "คนเราต้องอยู่ในที่" ท่านพูดอยู่เป็นประจำ "อยู่ในที่" "พ่อต้องอยู่ในที่ของพ่อ" "ลูกต้องอยู่ในที่ของลูก" "วัตถุก็เหมือนกัน ตั้งพระพุทธรูปไว้ในห้องน้ำก็ไม่เหมาะสม" ได้รับคำอธิบายจึงรู้ว่าคือรู้หน้าที่ (สนั่น ศิลากรณ์ )

ทำเต็มที่

วันวิสาขบูชาในยามสงครามที่อื่นหยุดเรียน แต่ศิลปากรไม่หยุด เมื่อเสียงหวอดังลั่น นักเรียนก็วิ่งลงหลุมหลบภัยที่สนามทั้งชายหญิง คิดว่าจะมีเสียงระเบิดตามมาแต่ไม่มี กลับมีเสียงตึ๊ก ตึ๊กที่ปากหลุม "ระเบิดมาแล้ว ระเบิดมาแล้ว" เป็นเสียงอาจารย์ศิลป์ แล้วท่านก็หัวเราะอารมณ์ดี "ถามว่าร้อนไหม เอาน้ำไหม" ด้วยความเมตตาและพูดก่อนจากว่า "ฉันต้องไปทำงาน ฉันจะลอกตำราที่ฉันสอนไว้เป็นสองชุด ถ้าชุดหนึ่งโดนระเบิด อีกชุดหนึ่งจะได้เหลือเอาไว้สอนต่อไป" (พูนเกษ จำรัส)

ศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี และ มาลินี พีระศรี

มีเทคนิคช่วยจำ

อาจารย์ได้รับหน้าที่ปั้นอนุสาวรีย์พระเจ้าตากสิน หาแบบหน้าตาพระเจ้าตากไม่ได้ จินตนาการว่าคงเป็นหน้าคนจีนผสมคนไทย ให้นึกถึงหน้าลูกศิษย์ "ฉันนึกดูแล้วว่าหน้าตาพระเจ้าตากสินจะต้องเหมือนนายกับนายจำรัสบวกกัน ฉันว่าอย่างนั้น นายต้องมาเป็นแบบให้ฉัน" หน้าพระเจ้าตากจึงได้แบบจากทวี นันทขว้างกับ จำรัส เกียรติก้อง

ขณะที่เป็นแบบเห็นท่านปั้นแล้วเดินไปผูกมุมผ้าเช็ดหน้า เช้าผูกสองมุม บ่ายอีกมุม ตกเย็นอาจารย์ไปล้างมือ เลยแอบไปผูกให้อีกมุม สงสัยผูกทำไม รุ่งขึ้นตอนนั่งเป็นแบบ "วานนี้ฉันผูกผ้าเช็ดหน้ามากถึงสี่มุม พอไปถึงบ้านฉันก็นึกออกอย่างสบายว่า มุมหนึ่งฉันต้องรีบไปงานศพมุมสองฉันตั้งใจจะไปฟังคอนเสิร์ต มุมที่สามฉันเตรียมสอนคริติกสำหรับวันนี้ แต่มุมที่สี่ฉันต้องเอามือก่ายหน้าผากทั้งคืน ฉันไม่เคยลืมถึงขนาดนี้จริงๆ นะทวี" (ทวี นันทขว้าง )

สอนให้คิด

อาจารย์ท่านชอบให้รู้จักคิดพูดและแสดงออก บางวันท่านก็ตั้งหัวข้อให้พูด เอ้าวันนี้พูดเรื่องแม่ พวกเราก็งง พูดยังไงเรื่องแม่ ท่านยกตัวอย่าง "นายพูดไปสิ แม่พระ แม่ธรณี แม่บังเกิดเกล้า แม่อะไรๆๆๆ...แม่โขงไม่เอานะนาย" (อวบ สาณะเสน)

ใครยังไม่ได้ดูหนังเรื่องเบ็นเฮอร์บ้าง" ยกมือสลอนทั้งห้อง "ฉันให้นายคนละสิบบาท ไปดูซะ แต่ไม่ใช่ให้ไปดูหนังฟรี ตรงไหนไม่ดี อย่างไรมาเล่าให้ฉันฟัง" (พลกฤษณ์ พลจันทร์)

ขำภาษา

เวลาอาจารย์สอนต้องมีล่ามแปลจึงรู้เรื่อง "ตาหวีไปตามเคี่ยมมาหาฉันหน่อย" อาจารย์ทวีไปตามอาจารย์เขียนมาหาหน่อย โกรธๆ "นายสิบเลวที่ซึด" นิสิตเลวที่สุด "กำมะอี่" คือ กำมะหยี่ "วัตถุธาตุคือวัดสุทัศน์" เรียกชื่อเจ้าตัวยังงง ซาน คือ สันต์ สารากรบริรักษ์ อิ่มสม คืออินสนธิ์ วงศ์สาม จันลัด คือจำรัส เกียรติก้อง เมื่อมีนักศึกษาหญิงคนหนึ่งชื่อนงเยาว์ เข้ามาเรียน อาจารย์เรียกชื่อทีไร เป็นได้เฮกันทุกที (ประหยัด พงษ์ดำ )

(บน) ของใช้เอกลักษณ์อาจารย์ศิลป์ พีระศรี คือแว่นตาอันหนาเตอะ เพราะอาจารย์สายตาสั้นมาก (ล่าง) อัฐิศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี

มีคำแปลกๆ ในวิชาประวัติศาสตร์ศิลป์ "อนุสาวรีย์คนขี้หมา" พอเห็นรูปถึงบางอ้อ อนุสาวรีย์คนขี่ม้า เวลาอาจารย์จะเดินผ่านใครก็พูดว่า "ขอตดที" ขำอาจารย์ตลกอะไรขึ้นมากว่าจะเข้าใจ "ขอโทษที" อาจารย์เป็นผู้ใหญ่ที่สุภาพมาก(ลาวัณย์ อุปอินทร์)

เมตตากรุณา

เมื่อเรียนอยู่ชั้นปีสามเขียนภาพทิวทัศน์ท้องนา เขียนภาพเอาไปส่งที่ห้อง อาจารย์ชมและถามว่า "นายขยันดีแต่ทำไมนายหน้าซีด" ผมไม่ได้ทานข้าวครับ อาจารย์หยิบเงินส่งให้ ๑๐๐ บาท เอาไปทานข้าว พอถึงวันศุกร์นำไปคืน "อาจารย์ไม่ยอมรับ ฉันให้นาย นายไม่ต้องมาให้ฉัน" เมื่ออาจารย์ต้องเดินทางไปต่างประเทศ ลูกศิษย์แห่กันไปส่งที่สนามบินดอนเมือง อาจารย์เห็นโกรธ "มาส่งฉันทำไม ถ้ารักฉันต้องกลับไปทำงาน ไม่ต้องมาส่ง"(นิพนธ์ ผลิตระโกมล)

ลาจาก

เมื่อเข้ารักษาตัวที่โรงพยาบาลศิริราช ลูกศิษย์ไปเยี่ยม "นายมาทำไม" มาเยี่ยมครับ "นายเอาของไป ฉันกินไม่ได้ หมอไม่ให้กินแล้วนาย" หมอว่าเป็นอะไรครับ "หมอบอกฉันเป็นอะไรไม่รู้" "นายมาหาฉัน นายทำงานหรือเปล่า" กำลังสอนครับ "นายรีบไปทำงานไม่ต้องมาห่วงฉัน" จึงลากลับ "โชคดีนาย" ดูท่านไม่เห็นมีอะไรที่น่าวิตกเลย (เสวต เทศน์ธรรม)

ไปเยี่ยมไม่ได้ให้เพื่อนสนิทไปแทน คำตอบคือ "นายไปบอกเพื่อน แล้วนายจงไปเขียนรูป แล้วฉันจะดีใจมาก ฉันจะมีความสุขที่สุด ฉันไม่อยากให้นายมาเยี่ยมฉัน ไม่ต้องเป็นห่วงฉัน" (สนั่น ดัชนี)

คืนวันที่ ๑๔ พฤษภาคม ๒๕๐๕ ที่ห้องชั้น ๓ ตึกวิบูลลักษณ์ โรงพยาบาลศิริราช หมอที่รักษาคนหนึ่งเปิดประตูออกมาพูดเบาๆ "หมดลมแล้วครับ ผมเสียใจ เราพยายามเต็มที่แล้ว" สักครู่ ศ.นพ.อุดม โปษกฤษณะ เข้ามาถึงด้วยอาการคอตกเสียใจ ศ.น.พ.สุด แสงวิเชียร ตามเข้ามามีอาการเสียใจไม่แพ้กัน ทั้งสองท่านถูกโทรศัพท์ตามมาจากบ้าน ท่านปรึกษากันเบาๆ "อาจารย์ศิลป์ มีความสำคัญ และมีบุญคุณต่อประเทศไทยมาก อาการหลังผ่าตัดก็ปลอดภัยเป็นที่พอใจแล้ว ไม่น่าจะปล่อยให้เกิดอาการปัจจุบันทันด่วนอันเป็นเหตุให้เสียชีวิตไปอย่างกะทันหันเช่นนี้" (ไข่มุกด์ ชูโต) ๔๙ ปีที่จากไกลอยู่ในหัวใจไม่มีใครลืม

บทสรุป

"ข้าพเจ้าได้จากโลกนี้ไปแล้วโดยไม่เสียใจ เพราะข้าพเจ้าได้อุทิศชีวิตของข้าพเจ้าให้แก่บางสิ่งบางอย่างที่เป็นประโยชน์ เพียงในฐานะผู้รับใช้ศิลปะที่ต่ำต้อย" (ศิลป์ พีระศรี)



กิจกรรมวันศิลป์ พีระศรี 15 กันยายน 2554

- ม.ศิลปากร วังท่าพระ

จัดกิจกรรมตักบาตรพระสงฆ์ 39 รูป และวางช่อดอกไม้ ณ บริเวณหน้าลานอนุสาวรีย์ศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี โดย ฯพณฯ นายชวน หลีกภัย เป็นประธานในพิธี ชมนิทรรศการจากคณะจิตรกรรมประติมากรรมและภาพพิมพ์, คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ ณ หอศิลป์มหาวิทยาลัยศิลปากร, คณะมัณฑณศิลป์ การแสดงปาฐกถาศิลป์ พีระศรี เรื่อง "การก่อเกิดเพลงไทยสากล : แนวคิดด้านดนตรีวิทยา" โดย ศาสตราจารย์เกียรติคุณ นายแพทย์พูนพิศ อมาตยกุล การแสดงดนตรีจากคณะดุริยางคศาสตร์ การแสดงจากชมรมศิลปวัฒนธรรมฉายวีดิทัศน์ "ศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี รำลึก" กิจกรรมขุดเทียนรำลึก และร่วมขับร้องเพลง ซานตาลูเชีย และการแสดงของนักศึกษาคณะวิชาต่างๆ

- ม.ศิลปากร วิทยาเขตสารสนเทศเพชรบุรี

จัดกิจกรรมตักบาตรอาหารแห้งพระสงฆ์ 15 รูป โดยรองอธิการบดีวิทยาเขตสารสนเทศเพชรบุรีเป็นประธาน วางช่อดอกไม้ พิธีจุดเทียนรำลึก และร่วมร้องเพลง ซานตาลูเชีย การแสดงของนักศึกษา 3 คณะวิชา การแสดงดนตรีแจ๊ซของนักศึกษา คณะดุริยางคศาสตร์และการแสดงผลงานศิลปะของกลุ่มช่างสิบหมู่เมืองเพชร