ประโยชน์ฝางมากมาย

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Caesalpinia sappan Linn.

ชื่อสามัญ : Sappan

ชื่อวงศ์ : CAESALPINIACEAE

ชื่อสมุนไพรอื่น ๆ : ฝางเสน (กลาง), ฝางส้ม (กาญจนบุรี), ง้าย (กะเหรี่ยง-กาญจนบุรี), หนามโค้ง (แพร่),โซปั้ก (จีน)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :

ต้น : สมุนไพรฝางเป็นพรรณไม้ยืนต้นที่มีขนาดกลาง ตามลำต้นและกิ่งก้านจะมีหนาม ซึ่งโคนหนามนี้พองคล้ายกับฐานนม

ใบ : เป็นไม้ใบรวม ลักษณะการเรียงใบคล้ายกับใบหางนกยูงไทย มีสีเขียว

ดอก : ฝางออกดอกเป็นช่ออยู่ตรงส่วนยอดของต้น ดอกมีสีเหลืองกลางดอกเป็นสีแดง

ผล : เป็นฝักรูปสี่เหลี่ยม แข็ง สีน้ำตาลเข้ม และที่ผิวฝักจะมีลายจุด ๆ แต้มอยู่ ซึ่งรูปร่างนั้นจะคล้ายกับถั่วแปบ ฝักของฝางนี้มีอยู่ 2 ชนิด คือชนิดแก่นสีเหลืองเรียกว่า “ฝางส้ม” และ แก่นสีแดงเข้มเรียกว่า “ฝางเสน” ตรงปลายฝักนี้จะยาวแหลมยื่นออกมาเล็กน้อย

การขยายพันธุ์ : เป็นพรรณไม้กลางแจ้ง ที่เจริญงอกงามได้ดีในดินที่ร่วนซุยสามารถให้ร่มเงาแก่เราได้ แต่ก็เป็นต้นไม้ที่ให้ร่มเงาขนาดเล็ก ขยายพันธุ์ด้วยเมล็ด

ส่วนที่ใช้ : แก่น (เลือกที่มีสีแดงเข้มที่สุด)

สารประกอบทางเคมี:

แก่นฝางพบสารกลุ่ม flavonoid ชนิด 7-hydroxy-3-(4’-hydroxybenzylidene)-chroman-4-one, 3,7-

dihydroxy-3-(4’-hydroxybenzyl)-chroman-4-one, 3,4,7-trihydroxy-3-(4’-hydroxybenzyl)-

chroman, 4,4’-dihydroxy-2’-methoxychalcone, 8-methoxybouducellin, quercetin, rhamnetin

และ ombuin (Namikoshi et al., 1987) สารกลุ่ม sterols ชนิด beta-sitosterol 69.9%, campesterol

11.2% และ stigmasterol 18.9% (Oh et al., 1998) brazilin, brazilein, protosappanin E และ

taraxerol

สรรพคุณของสมุนไพร :

เนื้อไม้และแก่นฝาง รสขื่นขนหวานฝาด  ใช้แก้ปวดท้องร่วง แก้ธาตุพิการ  แก้ร้อน  ยาบำรุงโลหิตสตรี  ขับประจำเดือน  แก้ปอดพิการ  ขับหนอง  แก้โลหิตออกทางทวารหนักและเบา  รักษาน้ำกัดเท้า  แก้คุดทะราด  แก้เสมหะ  แก้เลือดกำเดา

วิธีใช้เป็นยาขับประจำเดือน ใช้แก่น  5-15  กรัม  ต้มกันน้ำ  2  ถ้วยแก้ว  เติมเนื้อมะขามเปียกที่ติดรกอยู่ (แกะเมล็ดออกแล้ว)  ประมาณ  4-5  ฝัก  เคี่ยวให้เหลือ  1 แก้ว  รับประทานเช้า – เย็น

วิธีใช้เป็นยารักษาน้ำกัดเท้า ใช้แก่น  2  ชิ้น  ฝนกับน้ำปูนใสให้ข้นๆ ทาบริเวณน้ำกัดเท้า (ในแก่นฝางมีตัวยา ฝาดสมาน)

วิธีใช้แก้ท้องร่วง ท้องเดิน ใช้แก่น  3-9  กรัม  ต้มกับน้ำ  2  ถ้วยแก้ว  เคี้ยวให้เหลือ  1 ถ้วยแก้ว  รับประทานครั้ง ละครึ่งถ้วยแก้ว  หรือใช้ฝาง  1  ส่วนน้ำ  20  ส่วน  ต้มเคี่ยว  15  นาที  รับประทานครั้งละ  2-4  ช้อนโต๊ะ  หรือ   4-8  ช้อนแกง

การใช้ประโยชน์ทางด้านอื่นๆ ทำสีย้อม ฝางมี  2  ชนิด ชนิดหนึ่งแก่นสีแดงเข้มเรียกว่า ” ฝางเสน”  อีกชนิดหนึ่งแก่นสีเหลืองเรียกว่า “ฝางส้ม”  นำมาต้มสกัดสาร Haematexylin  ใช้ย้อมสี  Nuclei ของเซลล์  หรือต้มให้สีแดงที่ เรียกว่า sappanin  ซึ่งเป็นสารให้สีประเภท  Brazilin  ใช้ทำน้ำยาอุทัยผสมน้ำดื่ม  สีผสมอาหาร  ใช้แต่งสีขนม เช่น ขนมชั้น ขนมขี้หนู ข้าวเหนียวแก้ว ฯลฯ และชาวบ้านนิยมนำมาย้อมสีผ้าไหม ผ้าฝ้ายและผ้าขนสัตว์

ฤทธิ์ทางชีวภาพหรือผลการรักษาเชิงคลินิก

1. ฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรีย สารสกัดเนื้อไม้ด้วยเอธานอล 70% สามารถยับยั้งการเจริญของเชื้อ Shigella flexneri, Staphylococcus aureus, Vibrio cholerae และ Vibrio parahaemolyticus ที่ความเข้มข้น 5 ม.ก. (Gritsanapan and Chulasiri, 1983) สารสกัดเนื้อไม้ด้วยเอธานอล 95% สามารถยับยั้งการเจริญของเชื้อ Shigella dysenteriae และ Escherichia coli ได้ ที่ความเข้มข้น 100 ม.ก.
2. ฤทธิ์ต้านการอักเสบ สาร brazilin ซึ่งเป็นสารที่แยกได้จากสารสกัดแก่นฝางด้วยเมธานอล มีฤทธิ์ต้านการอักเสบในหนู rat ที่ถูกเหนี่ยวนำให้เท้าบวมโดยการฉีด carrageenin ในขนาดใช้ 10 ก.ต่อน้ำหนักตัว 1 ก.ก.
3. ฤทธิ์ขยายหลอดเลือด สารสกัดแก่นฝางด้วยเมธานอล มีฤทธิ์ขยายหลอดเลือดของหลอดเลือด aorta ที่ตัดมาจากช่องอกของหนู rat ที่ความเข้มข้นตั้งแต่ 10 ม.ค.ก./ม.ล.
4. ฤทธิ์ยับยั้งการเพิ่มจำนวนเซลล์ สารสกัดแก่นฝางด้วยเมธานอล, เมธานอล-น้ำ (1:1) และน้ำ สามารถยับยั้งการเพิ่มจำนวนของ human HT-1080 fibrosarcoma cell โดยให้ค่า EC50 เท่ากับ 15.8 , 13.8 และ 17.8 ม.ค.ก./ม.ล ตามลำดับ
5. ฤทธิ์ยับยั้งการสะสมของไขมันบริเวณหลอดเลือด สาร hematein ซึ่งแยกได้จากแก่นฝางสามารถลดการสะสมของไขมันบริเวณผนังหลอดเลือดของกระต่าย ได้